Far ün stüdi nun es insè nügl’oter sco far ün giarsunadi.
Simplamaing ün giarsunadi pro scienziadas e scienziats.
Ok, i nu’s ha forsa ingünas uras da lavur fixas sco pro oters giarsunadis. Ed i’s lavura insè suvent set dis l’eivna. Ma pella paja as poja pel solit tscherner svessa schi’s voul lavurar fin l’üna la not, o star sü a bunura las tschinch.
Sco in scoula da giarsunadi, as haja eir dürant il stüdi da far minchatant ün pêr examens.
Ed eir quia as stoja adüna rivar ils examens per pudair stübgiar inavant. Voul dir chi’s cumbatta mincha trais mais e mez per pudair restar a l’uni.
Cler, i’s po schon repetter ils examens. Ma be üna jada.
Schi’s svoula duos jadas tras ün examen, as vegna blockà in tuot la Svizra per quel stüdi.
E tuot tschels stüdis cun quel rom obligatoric.
Ma vairamaing esa propcha sco oters giarsunadis.
Be chi nu’s survegn ingüna paja.
Pella paja as survegna temp dürant las “vacanzas” da semester dad ir a lavurar.
Ed i’s sto suvent eir lavurar dürant il semester, per pudair financiar il stüdi.
I’s lavura per pudair stübgiar. I’s stübgia per pudair lavurar.
Il clima as müda, e cun quel eir nossas stagiuns. Scha no lain in futur amo avair invierns cun blera naiv, saraja planet da stübgiar alternativas pella producziun da naiv artificiala.
Mia proposta: far naiver à la metoda sociala.
Hai, minchüna e minchün da no porta in sai il potenzial da far naiver. Co, laivat savair?
Eu pudess per exaimpel dar giò üna lavur da semester üna jada avant l’ultim termin pussibel.
O respuonder plü svelt sco infra trais eivnas ad ün messagi da WhatsApp.
Reto as pudess s-chüsar pro sia vaschina, e dar pro ch’el ha fat ün sbagl.
Carolina pudess finalmaing far la patenta dal auto.
Linard pudess güdar üna jada a sia sour, sainza ch’ella sto rovar per sustegn.
Maria pudess darcheu salüdar a Bettina, e Bettina pudess darcheu acceptar il salüd.
E Flurin pudess cumanzar a gnir punctual a prouva da musica.
Eu pudess nomnar amo daplüs exaimpels, ma eu craj cha l’idea saja clera.
No eschan tuots umans.
Umans plain sbagls e deblezzas, e roba cha no fain invidas e cha no’ns stramantain d’evader.
Ma scha no cumanzessan a müdar be ün’o tschella robina, nu düressa gnanca lönch chi’s dudiss a dir:
“Öllamadonna, ma lura daman gnaraja a naiver!”
E quella naiv nu pudess be salvar la stagiun d’inviern ed il turissem, dimpersè eir la cumünanza, amicizchas, e forsa dafatta l’aigna carriera – chi sa?
Curius, n’haja pensà. Na per blagar, ma no illa rumantschia vain “dachasas…”
Schico as stuvessa pudair avair illa lingua tudais-cha be ün dachasa? As stuvessa lura definar ün lö sco “dret” dachasa, “IL” dachasa, e tuot tschai füssan be lös ingio chi’s viva?
A mai para quai ingüst.
Eu sun bainschi dachasa impustüt a Tarasp, ma dürant il semester es meis dachasa eir a Wiedikon, immez la cità da Turich. Ed ün pa dachasa suna eir a Susch, ingio cha mia mamma es creschüda sü. Ed oura Jenins, ingio ch’eu n’ha vivü ün temp pro mia mima. Ed ün pa dachasa suna eir sül Munt da la Bescha, ed aint il god, ed illas muntognas, ed illa musica, ed illa litteratura, e, e, e…
Tants dachasas, e lura as stuvessa tscherner be ün? Na na, quai nu va.
Eu inoltresch quatras üna petiziun pella creaziun d’ün plural dal pled “Zuhause”.
Cur chi’s accumplischa il 24avel on da vita, as poja survgnir üna commembranza in ün club tuot special.
Il club da las veglinas.
L’invid riva inaspettà, pel solit in fuorma d’ün malin aint la rain.
Apaina chi’s cluotscha ün pain sur da quist mal, vala l’invid sco acceptà. Bainvgnü il club da las veglinas!
I segua ün mal da la schnuoglia chi po dürar plüs mais. Dürant quist temp s’imprenda a rögnar mincha ja chi’s sta sü da cuotsch.
E sperapro as scuvrischa nouvs hobbies, sco per exaimpel far cul crötsch intant chi’s guarda documentaziuns sün Arte.
Ed i’s cumainza da pavlar ils utschels sün fanestra. Tschel di d’eira in cas ün gimpel sün balcun!
I’s va schon amo minchatant in sortida, ma plü tard las desch as giessa lura jent a chasa.
Invezza dad ir in vacanzas in citats, viagiond d’ün lö a tschel cul flixbus, as vaja uossa a far wellness inclur sper ün lai.
Apropos wellness – quai es in cas l’unic chi güda ün pa cunter tuot ils malins chi’s ha. Invezza dad ir in sortida la sonda saira, as vaja pervi da quai bler plü jent a far sauna.
Ed in dumengia davo giantar as faja lura üna spassegiadina da digestiun tras cumün.
Schi schi, cun 24, o plü tard cun 25, cumainza la vita pachifica.
Fin pro la pensiun düra zwor amo var 40 ons, ma no dal club da las veglinas eschan prontas fingià uossa.
Eu am n’ha dostada lönch. Fich lönch. Cun tuotta forza. Eu n’ha propcha improvà.
Eu sun currida sün staziun per rivar davent da la cità apaina cha la lecziun d’eira a fin. Eu n’ha ris sur dal Üetliberg chi nun ha merità da gnir nomnà muntogna. Eu sun bod gnüda terrada da trams e velos. Eu n’ha evità da nomnar Turich meis dachasa. Eu sun tuornada mincha fin d’eivna in Engiadina.
Ma tuot quai nun ha güdà nüglia.
Eu am n’ha adüsada vi dal tempo da viver ed il traffic. Eu giod dad ir cul velo lung la Sihl. Eu n’ha gust dals tschireschers e las magnolias in flur da prümavaira. Eu chamin jent tras cità dürant sairas chodas da stà. E cur chi vegnan impizzadas las glüminas da Nadal illa via da staziun stun eir eu minch’on immez la glieud e guard.
Eu n’ha cridà aint il tram, ed i’m d’eira listess che cha tschella glieud ha pensà. Eu n’ha realisà cha vairamaing esa pac tschiera qui’giò. Eir d’utuon esa amo minchatant tschêl blau, i nun es tuot be grisch. Eu sun chaminada sül Üetliberg e n’ha guardà giò sün mia cità.
Ed eir sch’eu tuorn amo adüna mincha fin d’eivna in Engiadina, stossa dar pro: Turich, eu at n’ha jent.
E sco in üna dretta famiglia, daja eir illa famiglia musicala glieud da tuot ils geners. Chi es fan da polcas, chi da country, e chi da heavy metal. Chi vuscha a dretta, chi a schnestra. Chi lavura in banca, chi fa da paura, e chi es student. Chi es vegan, e chi va a chatscha. I nu’s po tscherner neir na quista parantella, ma almain nu’s varaja quia mai da far dispitta pella jerta.
Esser in società da musica es sco avair üna seguonda famiglia chi nu s’inscuntra be als dis da festa, dimpersè eir mincha venderdi saira.
I dà ün pêr mammas chi guardan cha tuots stettan bain e fetschan per cumond.
I darà eir ün pêr baps, quels sun minchatant ün pa absaints e laschan far la lavur a las mammas, ma schi’d es da grillar als prüms avuost sun eir els da la partida.
I dà cusdrins e cusdrinas ed eir ün o tschel fradgliun chi sun da la partida pro mincha skerz.
I dà barbas, da quels vaira originals, e tantas chi fan jent festa.
I dà ün bazegner chi legia las notas giò dal iPad, pervi cha là as poja far gnir plü grond la scrittüra.
Ed i dà üna nona, chi tegna insembel tuot la cumbricula cun ün magölin Iva davo las prouvas.
Esser in üna società da musica voul dir esser part d’üna famiglia. I nu’s es adüna daperüna, ma schi dependa, as tegna insembel sco la rascha.
Prelet als Dis da Litteratura 2023 in occasiun dal giubileum „30 ons impuls“
Tschel di m’ha dit inchün:
«Eu sa schon cha tü est üna rumantschuna, eir cun teis nom tirolais»
Stoss dir – quai m’ha offais.
Ma be il prüm mumaint,
davo m’es gnü adimmaint:
La lingua es qua per tuots.
Per Candinas, Cadonau e Castaño,
per Jägers e chatschadras,
per Meyer, Milojevic e Mengiardi,
per Müllers e muglineras,
per Prevost, Pfanner ed eir per Pazeller.
Scha tü inclegiast rumantsch, lura inclegiast rumantsch.
Scha tü sast rumantsch, lura sast simplamaing rumantsch.
Istess scha la famiglia viva daspö il 1500 in quel ün cumünin.
Ed istess scha tü vivast immez Turich.
O scha tü abitast pür daspö duos mais a Sclamischot.
Scha tü est i e darcheu tuornà, o scha tü nun hast amo mai bandunà.
Minchüna po esser ün nerd linguistic.
Minchün po scriver emails als ufficis e reclomar schi vegn darcheu üna jada invlidà il rumantsch in üna publicaziun o sün ün placat o in üna recloma o illa communicaziun aint il tren.
Minchüna po imprender rumantsch, o almain improvar üna jada.
Minchün po svilupar inavant la lingua e crear nouvs pleds ed integrar ün pêr anglicissems illa lingua per cha no restan up to date.
aint il Chalender Ladin 2023 / redactura Bettina Vital/ illustraziun da Paulin Nuotclà
«Cumünanza». Che es quai vairamaing? Quist pledun chi’s para da dudir l’ultim temp adüna daplü. «Daspö la pandemia es ida a perder la cumünanza». Politicras e politikers fan recloma per lur ingaschamaint a favur da la cumünanza. «I manca la cumünanza», dschaina e’ns algordain als temps da plü bod cur cha tuot d’eira meglder. Ma che es precis quista cumünanza? Ingio è’la svanida? E cura tuorn’la darcheu?
Che es cumünanza?
Co as definescha insoma cumünanza? Quai nun es nempe gnanca uschè simpel sco chi’s pensess forsa il prüm mumaint. Üna cumünanza es insè adüna alch chi includa ed excluda. Sainza exclusiun ingüna inclusiun in üna cumünanza, dimena. Quai tuna vairamaing bod ün pa crudel, na? I’s discuorra da quist term cumünanza pel solit cun üna connotaziun positiva, ma insè as fuorman cumünanzas cur cha gruppas da persunas as distinguan dad otras, e quai es vairamaing quai chi’s improuva vi e plü dad evitar hozindi. A la fin eschna tuots umans cun istess drets ed istessas valurs. E listess dovraina minchatant quel sentimaint da tocker pro inclur, da far part dad üna gruppa, e quai funcziuna pel solit tras quai chi’s definischa chi chi tocka pro inclur e chi na. Pervi da quai varana eir quel vizi da partir aint bod tuot nos conumans in gruppas e categorias, sco per exaimpel «famiglia», «amias ed amis», o «collegas da chatscha». Quai sun tuot gruppas cha no creain svessa, minchün:a tenor las aignas ideas e definiziuns. Ed in quistas gruppas as poja eir resentir quel sentimaint da cumünanza, quai es evidaint. Ma per mai es cumünanza amo alch plü grond sco la cumpagnia da quellas persunas ch’eu tschern d’avair in mia vita.
Metter insembel las maisas
Quel dret sentimaint da cumünanza, quel chi fa gnir tuot chodin aint il stomi, chi procura per ün sentimaint da prüvadentscha e lascha esser grà da tocker pro, quai es quella cumünanza chi fa uschè bain e chi’ns manca minchatant, nö? Eu m’algord per exaimpel co cha plü bod as giaiva la dumengia tuots insembel davo baselgia i’l restorant in cumün ad aperitiv. I gnivan missas insembel las maisas d’ustaria, partind davent da la maisa dals giasts regulars (il Stammtisch, per bun rumantsch), fin chi daiva üna lunga maisada tras tuot il local, ingio cha tuots vaivan lö. E lura sezzaivan là famiglias cun uffants e glieud plü attempada e baps e barbas, politikers e pes-chaders, vaschinas e cusdrinas, tuot la glieud dal cumün as radunaiva per ün cuort mumaint e staiva da cumpagnia. Eu nu sa cura e tras chi cha quella tradiziun varà cumanzà pro no in cumün, ma uossa es quai passà daspö uschè blers ons cha minchant nu suna gnanca plü sgüra scha quai d’eira propcha real o be ün’imaginaziun da meis tscharvè d’uffant plain fantasia. Ma eu sa cha là resentiva quel sentimaint da cumünanza, il kit tanter tuot quella glieud chi nu vaiva minchatant ingün’otra concordanza oter co quai chi’s d’eira là in quel mumaint tuots insembel.
Chalandamarz e prüms avuost
Quellas dumengias, e tuot quellas jadas chi’s sezzaiva insembel in cumpagnia am daivan ün sentimaint da sgürezza e prüvadentscha dürant mi’infanzia, pervi ch’eu savaiva chi daiva quista rait sociala in cumün chi tgnaiva insembel. Insacura es quai lura plan a plan i a perder, ed uossa daja pro no in cumün be amo duos occasiuns l’on cur chi’s inscuntra ün pa la glieud chi viva amo qua. Quai es üna jada da prümavaira al ballin da Chalandamarz, e d’instà a la festa dals prüms avuost. Là gnina tuots our da nossas fouras individualas e’ns radunain darcheu üna jada illa sala polivalenta per verer chi chi viva insomma amo qua. Quists duos inscunters nu bastan plü propcha per barattar ideas per progets e far politica intuorn la maisa raduonda, e cullas interrupziuns da quistas festas dürant ils ultims ons es i a perder amo daplü la colliaziun tanter ils trais giats chi vivan amo in cumün.
La polonesa
Ma i dà spranza eir qua. Quist on al ballin da chalandamarz, han las scolarinas ed ils scolarins da primara inizià üna polonesa tras la sala da gimnastica. Pro ün’o tschel:la haja vuglü ün pa persvasiun da partecipar, ma a la fin d’eira tuot la sala in pè ed ha fuormà ün millipeis chi’d es i sü da s-chala e tras chadafö ed in zic zac intuorn las maisas ingio chi’s sezzaiva avant in gruppinas. E tuots chi d’eiran là cun fatschas riaintas. Dafatta quels chi sun massa cools o massa vegls o massa stangels d’eiran da la partida! E per ün cuort mumaint d’eira darcheu qua quel sentimaint da cumünanza e la realisaziun, cha no eschan insè listess plü sumagliaints sco cha no crajain minchatant dad esser. Eir schi nu’s cugnuoscha forsa plü a tuot la glieud chi vain al ballin da chalandamarz, eschna listess amo adüna umans chi han plaschair da passantar üna saira tadlond musica e mangiond tuorta dal büfè da desert. Ils simpels plaschairs da la vita unischan.
L’uman es oramai üna bes-cha sociala
Eu nu less uossa dir cha la polonesa saja la soluziun per tuot noss problems, ma forsa valessa la paina da prouvar quai üna ja? Perche na ir a sclingir pro’ls vaschins e tils strar our da chasa, üna davo tschella, e chaminar üna jada insembel chantond tras las giassas? O metter sü ün pêr maisas immez cumün dürant üna bella saira da stà, manar minchün alch damangiar e verer chi chi vegn tuot our da la tanna? Eu sa cha blers da no sun stuf:fas da s’ingaschar ed organisar, e dürant ils ultims duos ons vaina imprais da tgnair distanza e surviver sainza’ns gnir massa dastrusch, ma minchatant vala listess la paina da survendscher la fobia sociala e’s büttar in üna fuolla da glieud chi nu fa normalmaing part da l’aigna rait da contacts. Cun quel barat pon darcheu nascher nouvas ideas e discussiuns interessantas, e chi sa, forsa maness quai dafatta a la renaschentscha dad ün’o tschella gruppa da teater o alch coro. Eir scha no eschan adüsadas da tesser nossas raits socialas sur ils cunfins dal cumün oura, faja listess bain da cugnuoscher almain ün pa las persunas chi fan part da la patria, e da savair chi chi fuorma nos dachasa. A la fin vaja nempe pel bainstar da minchün:a, e l’uman es oramai simplamaing üna bescha sociala, quai nu’s lascha schnear. Dimena, fain reviver la cumünanza!
Jau era partida cun in vaira tempo. Ora, sur la prada, si da la costa, e viaden, en il guaud. Mes cor palpitescha ferm en mes pèz. En la mesadad da la spunda ferm jau in mument per trair il flad. Jau aud co ch’il sang cula tras mias ureglias. Pertge che jau hai adina da far ina tala prescha? Ma i na va betg auter, jau na sun betg buna dad ir pli plaun, cura che jau sai tge ch’i ma spetga. Jau emprov da tadlar las ramurs dal guaud. Giusum la val schuschura l’En. Singuls utschels èn anc sin viadi. In pèr furmiclas festinan sut mes chalzers. La pausa na dura betg ditg, jau na sun betg pli buna da star salda. Duess jau ir vinavant sin la senda, ubain tschertgar in’atgna via? Forsa fiss jau pli sperta, sche jau giess mo guliv ensi. Atgnamain enconusch jau la cuntrada. E jau vuless esser là avant ch’el arriva. È el forsa gia survart e ma vesa da surengiu? Adina puspè guard jau ensi, sche jau vesess forsa insanua sias conturas davos ina planta. Jau ma sent observada.
I vegn ad esser pli raschunaivel da restar sin la senda. Jau hai dad adattar in zic il tempo. Mias chommas vegnan adina svelt stanclas cun ir amunt. Ma jau am quest bricliez, questa brischadina en las coissas, cura che la musculatura è dumandada. Alura ma sent jau viva. Apaina che la spunda daventa main stippa dun jau puspè gas. Jau less esser là avant ch’el arriva.
Igl è in auter sentiment a chaminar oz tras il guaud. Ussa che jau sai ch’el vegn a vegnir. Segirischem. Forsa.
Sisum chat jau magari svelt il banchin. Igl è segir in onn che jau na sun betg pli stada qua. Tut è quiet. Be la ramur dal vent tranter la roma dals lareschs, e mes pulmuns che sadajan. Lura aud jau era puspè ils utschels. I ma para ch’i scruschia dapertut. Jau crai in pèr giadas che jau l’audia. Ma el na vegn betg. Anc betg. Quant ditg sun jau gia qua? I ma para gia bunamain in’eternitad. Meis flad es uss puspè calm e regular. Meis pulmuns han sa sincronisads cun la ritmica dal guaud.
Vegn el a vegnir nà da la senda u tras il guaud? Atgnamain stuess el vegnir nà da la senda. Sch’el vegniss da tschella vart engiu na’l vesess jau betg. In pèr lareschs gigantescs ma prendan la vista sin quella part dal cleragl. Insanua lunsch davent scalinan ils zains. E sco sch’i avessan chapi il messadi, chalan ils utschels a tschivlar. Il sulegl traglischa mo pli bass tras il bostgam. E lura al ves jau.
Per propi, el sto esser vegnì giu dal spitg. Cun quai na vess jau betg fatg quint. Jau l’hai vis be per cas, a l’ur dal guaud. El m’ha immediatamain dat en egl. Lura è el puspè svanì. En quel lieu maina in trutg stortiglià tranter las plantas. E tuttenina stat el davant mai.
Mes puls sa auza. Jau emprov da restar calma, respir profundamain l’aria privada dal guaud. I ma para sco sche per in mument stat salda il mund. I dat mo a mai, ed ad el. El è vegnì, pelvaira! Enfin che jau l’hai vis l’emprima giada a passar tranter las plantas n’hai jau betg dal tut cret che jau al vesess propi questa saira. Jau empruv da restar tut coola, entant ch’el vegn adina pli damanaivel. En paucs muments vegn el ad esser qua davant mes banchin, uschè damanaivel che jau al pudess tutgar. Jau sai ch’el ma ha vis. El para da sfrignir. Sias egliadas dad ambra perfureschan mes egls. Sin mia bratscha sfurmicla la pel-giaglina. Jau trembl. Be anc in pèr pass, e lura…
Ussa è el mes, mo mes. Jau sent co che mes mauns glischnan tras ses chavels. Cun egls serrads respir jau sia odur selvadia. Rascha e dascharina. Mia schanuglia è daventada tut lomma e para da vulair sfundrar en il funs da guglias da laresch dal guaud surdorà. Sia vusch è sco valì cotschen vin cura ch’el murmura sut vusch pleds che jau n’aud betg pli. Mes lefs chattan ses e jau ma najent en ses mauns.
Terratrembel. Jau ma dasd cun in squass. Cun bucca averta sesel tut en ina giada puspè sin il banchin, sgnap aria. Sco cun ina sajettada turna era la schientscha. Jau ma stoss avair durmentada en il chaud dals ultims radis da sulegl. Ussa sufla in vent fraid giu da la val e ma va tras pel ed ossa. Ma la fevra da chatscha dominescha immediatamain mes corp. Concentraziun totala. E lura al ves jau.
Per propi, el sto esser vegnì giu dal spitg. Cun quai na vess jau betg fatg quint. Jau l’hai vis be per cas, a l’ur dal guaud. El m’ha immediatamain dat en egl. Lura è el puspè svanì. En quel lieu maina in trutg stortiglià tranter las plantas. E tuttenina stat el davant mai. Mes puls s’auza. Jau emprov da restar calma, respir profundamain l’aria privada dal guaud. I ma para sco sche per in mument stat salda il mund. I dat mo a mai, ed ad el. El è qua, pelvaira! Sin mia bratscha sfurmicla la pel-giaglina. Jau trembl. Be anc in pèr pass, e lura…
Ussa è el mes, mo mes. Il punctin cotschen tschertga ses pèz. Tut il flad banduna mes pulmuns, ed en quest curt mument che para sco ina eternitad, parta il tun. Jau na bad betg cura. I tschivla en mias ureglias.
Els cumparan minch’on darcheu danouv, be per duos eivnas tanter october e november. Immez il god, circundats da larschs e pins, sun els ils unics trais bös-chs da föglia sün quista costa. La gronda part da l’on sun els invisibels tanter tuot il verd da tschella bos-cha, ma cur chi vegn l’utuon, vegn lur mumaint da gloria. Lura sun els ün’explosiun da culur, sco ün fö da prüms avuost, cun sbrinzlas cotschnas ed orandschas e gelgas cunter ün tschêl verd s-chür.
La prüma ja tils n’haja dat bada avant trais ons, our dal tren chi passa da tschella vart da la val. Daspö là tils lessa verer üna jada da dastrusch. Ma fin uossa nu n’haja amo mai ris-chà l’expediziun. Insè cugnuoschessa il territori, e listess nu saja daltuot ingio ir a tscherchar per rivar sü pro’ls trais bös-chs. Lur spuonda es ün god creschü sur laviners e boudas dad oters tschientiners, cun crappa e bos-cha surtratta da müs-chel sco valü verd. Ed intuorn ed intuorn, gnanc’üna via. Maindir üna senda. Forsa chattessa inclur ün truoj da sulvaschina, ma sco dit, fin uossa mancaiva il curaschi dad ir suletta per quellas palingornas.
E uossa n’haja güsta vis ch’els sun darcheu svanits. Lur föglias, tuottas crodadas giò e schmarschiran inclur sül fuond dal god. Ed our dal tren vezza be plü ün god cun pins verd s-chürs e larschs gelgs davo tailas da tschiera.
ElBerndo scriva 
Du muss angemeldet sein, um einen Kommentar zu veröffentlichen.