„La drett’ora – ora da tschiervis“

La Quotidiana, 28 settember 2022

Ils raquints da chatscha tunan suvent sco crimis – i sun raquints tanter cler e s-chür, plain tensiun e tanteraint rumpa ün tun la quietezza. Ma co esa propcha ad ir a chatscha? – La chatschadra Sidonia Pazeller da Tarasp ha fat per la FMR diari dad ün di da chatscha – da bunura fin saira tard.

08.10

Id es fingià davo las ot cur ch’eu part a bunura davent da chasa. Eu sun in viadi vers ün post da chatscha da meis bap, a l’ur dal god sper ün clerai. Ün collega m’ha fat a savair ch’el lascha far üna retschercha in vicinanza, ed eu vegn uossa a verer, scha’l chan da retschercha s-chatschess forsa alch sulvaschina fin sü pro mai. Sülla prada e sur cumün esa amo tschiera. Cun chaminar sü da la via duna bada alch s-chür d’immez il prà ün toc suot mai. Esa üna bes-cha o ün chatschader? Eu stun salda ün mumaintin ed improuv da verer tras la tschiera da che chi’s tratta, ma eu nu riv da dir. I sta massa salda per esser üna bes-cha, uschè ch’eu decid da na tour giò la buscha per verer cul spejel da champogna. Eu chamin plü jent inavant – chi sa che chi’m spetta sün meis post?

Inaquella va ün tun uschè dastrusch suot mai ch’eu tir ün vaira sigl. Uossa saja cha quel flach s-chür d’eira ün chatschader, perquai ch’eu vez co ch’el sta sü e chamina giò d’üna foppa. Pac plü tard vezza co cha sia siluetta cumpara darcheu davo la tschiera a l’ur dal god, ed eu dod a dar ün güvel. Uschè chi’d es d’intuorn sulvaschina! Forsa ch’eu varà hoz eir amo furtüna?

09.00

Cur ch’eu riv sün meis post, cumainza güsta a pluschignar. Eu tir aint amo ün pêr vettas büschmainta, manetschas ed ün fruntagl, suravia amo la pellerina da militar, e lura suna pronta. La tschiera penda amo adüna tanter la bos-cha, ed adüna cur ch’ella svanischa tanteraint be per tuornar pac plü tard darcheu, am metta avant co chi cumpara tuot in üna jada ün tschierviun a l’ur dal god. I füss la drett’ora – ora da tschiervis – mi’ora prediletta.

11.00

Ma eu nu vez ne tschiervis ne chavriöls, gnanc’ün squilat. Vers las ündesch rumpa il sulai finalmaing tras las nüvlas, e lura svanischa la magia da la bunura. Eu paquet insembel mia roba, tir oura darcheu ün pêr vettas e vegn ün toc sü da la via per ir girunond darcheu giò vers cumün. Davo pac toc chatta üna gianoscha sül müschel, plücofacil d’üna bes-cha giuvna chi nu varà survivü l’inviern passà. Ils daints sun amo güzs e na üsats, e las palas davantvart malapaina creschüdas oura. Pac toc plü invia glüschan bulaïns gelgs tras il müs-chel. Eu cleg ün puogn plain e tils met illa gialoffa da mia giacca, per giantar.

15.15

Davo giantar esa ün mumaint temp per far ün sönin sün cuotscha, respuonder amo ün pêr e-mails ed evader alch lavurs pel stüdi, e lura esa darcheu ura dad ir. Meis böt per quista saira es ün post var 350 meters d’otezza sur cumün, a l’ur d’ün laviner. Ün toc chamina lung la via da spassegiar, lura vaja be amo in crusch e traviers tras il god, sü da costas stipas. In viadi amunt chatta ün chastognin.

17.00

Eu nu sun amo gnanca desch minuts sün post, ch’eu dun bada ün movimaint da la vart schnestra da la costa. Ün chamuotsch! Quai sarà ün boc. Eu pigl sü il spejel – schi, id es ün bel boc da chamuotsch grisch, e quai be sün var sesanta meters! El nu’s lascha disturbar per nüglia, neir na cur ch’eu fetsch ün pa marenda, tant ch’el para da savair ch’eu nu til das-ch sajettar (prüma nun haja sajettà amo ingüna chavra da chamuotsch, e seguonda n’haja fingià sajettà ün boc da chavriöl). Ün’ura plü tard, darcheu ün movimaint! E darcheu ün boc da chamuotsch, quista jada ün plü gelguaint cun üna stribla naira sur la rain. Eir el maglia tuot pachific e’s metta lura giò davo ün tschep, ingio ch’el resta bod ün’ura. Il temp passa hoz be sco nüglia.

19.40

Id es gnü uschè s-chür, ch’eu nu vezzess plü las cornas da meis bel tschiervi, uschè ch’eu paquet insembel mia roba e’m met in viadi vers aval. I’l god s-chür esa difficil da chattar las drettas stortas per rivar giò da la costa stipa, ma ünsacura vezza darcheu la via da spassegiar suot mai, e lura suna fingià bod darcheu giò’n cumün. Eu riv a chasa cun mans fraids e massellas cotschnas, oramai sainza tschiervi, ma satisfatta e cuntainta d’almain avair vis sulvaschina – quai nu s’inclegia nempe da sai!

Sidonia Pazeller (*1998) ha fat l’examen da chatscha dal 2019 ed es ida quist’on pella terza jada a chatscha. Pel solit va ella a chatscha davent da chasa, e pel solit suletta. Quist on ha ella sajettà sia prüma bes-cha: ün boc da chavriöl.

Per proteger seis lös da chatscha muossan las fotografias forsa ils lös descrits, ma forsa neir na! Ma in mincha cas sun tuot las fotografias gnüdas fattas dürant la chatscha da quist on.

In stinvs our da Plavna

Tschel di n’haja cumprà nouvas s-charpas da muntogna. «Quellas tira güst’aint per chaminar daman in Plavna», n’haja pensà. «20 kilometers bastan sgüra per tillas chaminar aint», n’haja pensà.

Dit e fat, Annina ed eu ans vain missas in viadi, plain schlantsch aint da la val. Ma fingià davo pacs kilometers n’haja badà chi bruschan ils chalchogns. Cuorta fermativa, sü cun pflasters e dai, inavant.

Cur ch’eu n’ha finalmaing trat oura las s-charpas davo desch kilometers per far ün bogn da peis aint l’aual, tillas n’haja lura vis: duos vaschias, implidas cun liquid transparent, vi da mincha chalchogn üna. Chaminar tuot il toc inoura cun quistas s-charpas dal tonder? Ou na, che tortura. Ma pè nüd sur tuot la crappa e glera? Quai nu giess neir na bain. Invezza n’haja tschernü la via tanteraint. Eu chamin ils desch kilometers inoura in stinvs.

Dit e fat.

Ed uschè suna chaminada – dond tanteraint curiusas zuckadas, cur cha alch fouraiva mia soula dal pè – sur crappins e crappuns, giò da gravas e sur auals, tras müs-chel ümid e sur erba secha, fond ziczac tanter ils charduns e tuot tschellas plantas chi piclan, fin our’in cumün.

Eu nu n’ha amo mai realisà uschè consciaintamaing üna via sco quel di. Quantas differentas surfatschas chi dà! E che bel chi’d es da chaminar sur müs-chel ed aguoglias da larsch e catram!

Meis vaschin m’ha dit üna jada: «be ingio cha tü d’eirast a pè, d’eirast propcha».

E sch’eu das-ch agiundscher: be ingio cha tü d’eirast in stinvs da lana, d’eirast propcha propcha.

25.08.22, 11:15

Eu sez suot il Piz Nair, tanter duos peidras surtrattas cun lichens grischs e verds. Mias chommas pozzan sül crap, dasper mai il bastun da chaminar ed ün spejel da champogna. Intuorn ed intuorn esa frus-chaglia cun uzuns e gialüdas chi gustan d’utuon. Ün pêr muos-chins schuschuran intuorn meis cheu, e minchatant vain liber ün crap inclur illa paraid vidvart e roudla giò da la grava. Inschnà esa quiet. Be minchatant riva il vent e porta sü cul ajer frais-ch eir la rumur d’ün aualet chi cula inclur suot mai. Il sulai glüscha amo adüna cun tuotta forza giò dal tschêl chi ha tschüf daspö ün pêr dis quel tun blau plü s-chür.

Eu sun furtünada d’esser qua, suletta suot quista muntogna.

Bunura da settember

Cur ch’eu vegn our da porta, es il god amo pakettà aint in grossas vettas da tschiera chi ballan tanter la bos-cha. Las tschüchas e ragischs intuorn chamonna guardan oura sco monsters, o grondas bes-chas sulvadias. Ed eir la chamonna svessa svanischa bod illa tschiera.

Eir cur cha no partin sü vers il piz, es la cuntrada intuorn no amo adüna grisch clera. No gnanca nu vezzain via da tschella vart da la val, maindir giò’l fuond. Tuot es pakettà aint in vatta. Insè vaivna pensà chi dess forsa fingià la prüma vettina da naiv, ma per quai saraja listess stat amo massa bod. Invezza crouda üna plövgia fin fina, na avuonda per as fermar e trar aint la pellerina, ma avuonda per tschüffer ün pa pel giallina sülla bratscha.

E lura, tuot in üna jada, as driva la vetta da nüvlas e tschiera per ün batterdögl, ed ün pêr razs da sulai cuccan giò dal tschêl alb. Ils razs vegnan adüna plü ferms, la tschiera as sduvla, svoula sü e giò, svanischa per ün mumaint, be per tuornar pac plü tard darcheu e tour danouv la vista. Sün tschêl as vezza ün pêr flachs blauaints, chi rumpan bainbod tras la paraid da nüvlas. Tuot es in movimaint. Tuot cumainza a glüschir.

Las paraids da crappa naira vidvart glüschan sco schi füssan d’argient, ed ils larschs sun ornats cun millis da guottins chi reflettan la glüm, tant chi algordan al bös-chin da Nadal da Swarowski da Turich.

Id es la prüma bunura da settember.

Sül post

Sezzer giò sün meis post da chatscha sül bös-ch es sco svolar trais uras e mez cun ün aviun dad EasyJet.

La prüma mezz’uretta as staja amo dret bain, ma davo üna pezza cumainza a far mal la schnuoglia pervi chi nun es lö avuonda per stender inandret las chommas. I nun es insomma na lö per stender las chommas, e quel pac lö chi’d es, esa amo da partir cun üna buscha cun ün zich marenda.

Tanteraint as guarda giò sül fuond, chi para tuot in üna jada listess fich fich dalönch davent, e’s pensa: «Dieuperchüra, be cha no nu crodan hoz amo giò qua!»

Per as distrar da quels impissamaints, as decida da serrar ün mumaintin ils ögls, ma lura as bada be amo plü ferm co chi schmacha il sez dür cunter la rain. E tuot intuorn scruoscha e rumura – da far ün sönin, gnanca da pensar.

Il trattegnimaint variescha – tanteraint ün pêr turbulenzas chi fan star salda il cour, e lura darcheu lungas trattas chi nu capita nüglia. Absolutamaing nüglia. I’s doda be la rumur dal vent.

I güda be amo da far marenda: Ün pêr schlucs tè tev ed ün toc tschiculatta, laprò dudesch uorsins da gomma, ed il muond es darcheu in uorden.

Davo duos uras paran las lisüras da la schnuoglia dad explodir dal mal, ma pella paja nu’s bada bod gnanca plü la grampfcha aint la gnofla schnestra.

E lura as guarda amo üna jada ün mumaint our da fanestra, e’s vezza co cha las nüvlas vegnan gelgaintas, davo orandschas, e lura ün fin fin rösin.

A las ot e mez es l’atterramaint.

Gravas

Vidvart mai es üna grava. Id es plücofacil la plü bella grava da tuot las gravas, ma quai nun es vairamaing relevant.

Quai chi’m fascinescha nun es be la grondezza imposanta da quista costa plain crappa, o sias culurs chi stan in contrast culla cuntrada verd-brün-cotschnainta intuorn, o cha la muntogna survart para da crescher directamaing our da quist desert grisch.

Na, quai chi’m fascinescha il plü ferm es seis caracter etern.

Quista grava vain traversada da duos truojs, chi vegnan dovrats da bescha e sulvaschina, e plücofacil eir d’ün’o tschella chatschadra.

E sco la grava svessa, paran quistas sendinas eir dad exister fingià daspö divers ons.

Adonta da quai cha la grava svessa es adüna in movimaint, adonta da quai chi crouda adüna darcheu nouva crappa giò dal Piz Nair e roudla giò da las costas stippas. Quista grava cun seis duos truojs demuossa, cha müdamaint nu voul dir cha tuot as müda. In cuntrari – forsa es svilup güsta la clav per cha alch resta mantgnü?

Muntognas

Intuorn ed intuorn mai sun muntognas. Ed eu nu manaj uossa las metaforicas cha minchün’ ha in sia vita – quellas schon eir – ma propcha las drettas muntognas da gnais e dolomit e chaltschina.

Il Linard, il Buin grond, e quel pitschen, il Giarsinom, il Clünas, il Tasna, il cotschen, il nair…

Dals blers oters nu cugnuoscha il nom, ma eu m’impaiss chi pudess dar eir inclur ün blau ed ün verd ed ün violet, e tuot las culurs e descripziuns chi’s po be imaginar.

Ün guarda per exaimpel oura ün pa sco ün chapè da cowboy, sura ün pa plü stret e plüchöntsch quadrat, e lura ün’ala ün pa plü largia, apunto sco il chapè da Lucky Luke o Crocodile Dundee.

Ed ün oter là via guarda oura sco ün pesch chi cucca our da l’aua cun bocc’averta, sco sch’el füss gnü petrifichà cuort avant co siglir oura e tschüffer üna muos-cha.

Lura es là üna chadaina agüzza cun grippa sco ils zaccels da la resgia da motor.

Ed ün pizzin cucca tanter tuot ils gronds sü sco il daintulin da meis pè schnester.

Eu nu tils cugnuosch pel nom, e listess fana part da la cuntrada da meis dachasa.

As stoja cugnuoscher ils noms per esser dachasa qua?

As stoja esser dachasa qua per cuguoscher ils noms?

A spass cun meis cheu

Sch’eu vegn a chaminar, piglia pel solit cun mai meis cheu. Ün pa ajer frais-ch e movimaint til fan adüna bain, ed intant cha no eschan in gir insembel, vaina eir ün pa temp da taloccar.

Scha no vain bun insembel, disch el robas sco: «Tü fast quai bain, guarda quant svelta cha tü est!», o «Guarda be che bel chi’d es qua!».

In quels mumaints til cumporta fich bain, e sun dafatta grata ch’el am tira adimmaint da giodair il mumaint. Otras jadas poja esser plü stantus da til tour cun mai.

Lura vegnan commentars da quai da suringiò, cun üna vuschina seccanta plain inbüttamaints: «Guarda quant svelt cha tia collega chamina, perche nu rivast dad ir in seis tempo?», o lura eir: «Pell’amur da dieu, guarda be quant cha tü süjast! Sperain be ch’ingün nun at vezza talmaing our’d flà!»

Minchatant am è’l però listess ün bun cumpogn. Pel solit in quellas situaziuns ch’eu sun ida ün mumaint sainza cheu e riv tuot in üna jada sün alch costas grippusas e spinusas. Lura doda sia vusch sonora chi disch: «Varda pro da tai, e na ris-char massa!».

Schi schi, meis cheu ed eu nu fain adüna farina, ed eir sch’el sa esser ün seccant – a la fin finala suna listess grata da til avair pro mai.

Verd

Mia culur prediletta es verd.

Verd sco quel müs-chel chi suoglia costas e crappa illa glüsch dad ombra cuort avant il tramunt dal sulai.

Verd sco las föglias dals uzuns e las frajas sulvadias.

Quel verd chi savura chod e prüvà ed ümid, da rascha e bös-chins da Nadal.

Sco pins e dschembers illa tschiera dürant üna bunura in settember.

Verd sco las aguoglias da larsch chi chatschan danouv mincha prümavaira.

Verd sco il chapè da fieuter da meis bap.

Quel verd cregn davo quatter dis plövgia.

Verd sco l’iva dad Erica.

Verd sco quels fastüts plats chi schuschuran cur chi’s traversa ün clerai.

Verd chi savura da far laina e da chatscha.

Verd sco la barba d’boc sün quels bös-chuns chi vaglian daspö tschientiners süllas spuondas da nossas vals.

Mia culur prediletta es verd sco il god.