Comeback 2.0

Allegramaing, halludi, chau zäma!

Hoz a bunura m’ha ün messagi da whatsapp manà inavo sün quista pagina, e cun verer tras tuot il crom ch’eu vaiva sparpaglià quia, n’haja direct tschüf ün pa cuaida da publichar darcheu üna jada ün o tschel textin. Per dir la vardà, vessa nempe bod invlidà cha meis blog exista amo. Pervi da quai nun haja ils ultims ons neir na dat nüglia da nouv da leger quia – ma na ch’eu nu vess scrit nüglia dürant quel temp, na na! Be cha quai ch’eu n’ha scrit d’eira daplü essais e lavurs da seminari, ed artichels da gazetta e listas da to-do, e commentaris sün instagram ed emails, e main litteratura.

Pervi da quai n’haja pensà, ch’eu pudess insè eir publichar ün pa da quel crom sün quist blog. Nö per mort e fin mias listas da to-do, ma forsa ün pêr essais. Dimena daraja qua uossa forsa minchatant eir ün o tschel artichelin da gazetta o inschnà alch text scientific chi’s chatta illa categoria dal menü cun nom „oter crom“. Forsa ch’inchün ha vöglia da leger eir da quella sort crom, chi sa?

Daspö la fundaziun da quist blog avant passa tschinch ons s’ha müdà üna pruna, na be i’l muond in general, dimpersè eir in meis agen muond. Nouva scolaziun, nouvs lös da viver, nouvas plazzas da lavur, nouvs hobis, nouvas conabitantas (duos giats), nouvs ugliers – e tuot quai influenzescha il crom ch’eu scriv uossa. Ma üna part dad El Berndo es amo adüna restà in mai ed in meis stil da scriver. Mia megldr’amia am ha dafatta amo adüna registrada sco „El Berndo“ in seis contacts. Uschè chi restarà qua eir ün pa dal crom litterar sco fin uossa – sch’eu nun invlid in duos eivnas darcheu ch’eu laiva publichar daplü sün quista pagina. Ed inschnà ans vezzaina quia forsa darcheu in duos, trais ons pel „Comeback 3.0.“ – sch’eu m’algord fin là amo dal pled clav per quist blog.

Tant per uossa. A bun ans vair!

Il püf in Engiadina: ün exaimpel per protecziun da las bes-chas

La Quotidiana, 5 avuost 2020

(fmr/sp) Il püf grond tocca pro’ls utschels chi sun fermamaing periclitats e’s rechatta per quai sülla glista cotschna da las bes-chas protettas. David Jenny da la Staziun ornitologica Svizra a Sempach ha referi sur da masüras per salvar la populaziun da püfs, ma eir dad oters utschels gronds.

«Id es nos dovair dad evitar ils cas mortals d’utschels chi sun chaschunats tras umans», ha dit Dr. David Jenny, zoolog ed expert per utschels da praja, in ün referat i’l rom da la seria da referats ed evenimaints «NATURAMA» dal Parc Naziunal Svizer. L’Engiadina es üna regiun fich adattada per püfs, ma la populaziun s’ha diminuida per ün terz daspö ils ons 1970. Daspö l’on 2005 vain pervi da quai perscruttada la populaziun da püfs tanter Maloja e Susch cun ün uschedit «monitoring» da la Staziun ornitologica svizra e l’Uffizi per chatscha e pes-cha grischun. Perscruttaziuns han muossà, cha dals ündesch reviers da püfs in quel traget sun occupats minch’on be circa la mità. «Perche nun es il püf adüna preschaint in tuot ils reviers adattats? Il scopo principal sun ils accidaints mortals», ha dit Jenny. Daspö ils ons 1960 as haja chattà mincha decenni intuorn 40 püfs morts, uschè coordinatur regiunal da la Staziun ornitologica svizra Sempach. Da tals cas sajan 80% chaschunats tras accidaints, sco cuolps da forza electrica da lingias da mezza tensiun e da la Viafier Retica, e collisiuns cun autos. Avant set ons as haja per quai introdüt in Engiadina masüras per evitar tals cas mortals.

Isolaziun es la soluziun

Insembel cullas Ouvras Electricas da l’Engiadina e la Repower as haja inventarisà 253 püttas da mezza tensiun chi’s rechattan in lös privlus per püfs. «Bundant ün quart da quellas püttas privlusas han fingià pudü gnir sanadas, fin il 2021 es planisà d’avair sanà 70% da las püttas», ha quintà Jenny. Las masüras per proteger ils püfs da cuolps electrics sun simplas: las lingias vegnan isoladas cun bavroulas da plastic uschè chi nu po dar ingün contact tanter las alas dals utschels e las lingias da forz’electrica. «Daspö l’utuon 2018 ha eir la Viafier Retica cumanzà a sanar las püttas da forz’electrica, ed hoz sun isoladas ca. 70 püttas lung la lingia da tren in Engiadina», ha agiunt Jenny. Insembel cun Bubo, il püf chasan da Werner Fischer da Ftan, as haja fat ils ultims ons plüs experimaints per verer ingio cha’ls utschels as plachan süllas püttas da mezza tensiun. «Uschè vain nus tanter oter pudü eruir la distanza minimala tanter la pütta e las lingias da forza electrica per cha’ls püfs nu gnian in contact cun tuottas duos al listess mumaint», ha dit il referent. Quistas perscruttaziuns e masüras d’isolaziun nu salvan però be ils püfs dad accidaints mortals: «Eir oters utschels gronds in tuot la Svizra, sco il milan cotschen, la cicogna alba, ed il girun da mürs sun victimas da cuolps electrics», ha dit Jenny.

Fotografia: David Jenny

Ün franc per salvar ils utschels gronds

«Pel mumaint cussaglia la ledscha da lingias da forza electrica üna distanza minimala da 60cm tanter la pütta e las lingias, quai chi nun es però avuonda per evitar ün cuolp da forza electrica pro utschels gronds», ha spiegà David Jenny. Per megldrar la protecziun d’utschels, propuona il Departamaint federal per ambiaint, trafic, energia e communicaziun (UVEK) da far üna revisiun dal decret da lingias da forz’electrica. La revisiun prevezza dad isolar las püttas existentas e da construir be amo püttas nouvas cun avuonda distanza. «Las sanaziuns da püttas existentas chaschunessan cuosts chi importan ca. ün franc per consüment*a da forza l’on», ha declerà Jenny. La revisiun dal decret as rechatta pel mumaint illa fasa da consultaziun. Scha tala vegn missa in vigur, dependa per gronda part dal nummer da posiziuns positivas chi vegnan tramissas al UVEK, uschè il referent. Talas pon gnir protramissas al departamaint amo fin ils 20 avuost da quist on. Jenny ha conclus: «Per salvar utschels gronds da cuolps electrics mortals vala la paina da trar a nüz quista schanza».

Il püf grond, lat. Bubo bubo

es il plü grond püf in Europa. Ils mas-chels pon ragiundscher üna largezza da las alas da fin 1.70m ed ün pais da 2kg, las femnas fin 1.80m e 3kg. Il In Svizra daja amo var 200 fin 230 pêrs da püfs. In libertà po’l ragiundscher ün’età da fin 24 ons, suvent moura’l però plü bod tras accidaints cun forz’electrica o collisiuns cun autos. Il püf es ün chatschader da not chi spetta sül post. In Engiadina as nudrischa’l impustüt da mürs champestras, e minchatant eir da peschs, ranas, squilats, pitschens utschels ed oter plü. Seis buns ögls permettan da registrar il butin in trais dimensiuns, e las alas sun construidas da maniera chi nu chaschunan ingüna canera dürant il svoul. El preferischa cuntrada da cultura e territoris mez averts e cua suvent illa grippa.

A la tschertga da noss cunfins

Cuors da rumantsch grischun, semester da prümavaira 2022

Mathias e jau essan ids a la tschertga da noss cunfins. Tge cunfins, dumandais ussa? Cunfins mentals, spiertals, fisics? Per dir la vardad; in zic da tut. Ma surtut dals craps da cunfin tranter las vischnancas da Tarasp ed Ardez. Ditg pli precis sa tracti da diesch terms ch’èn vegnids marcads dal 1894, in onn suenter ch’els èn vegnids definids. Damai eran nus en emprima lingia en tschertga da cunfins istorics.

Ma pertge insumma ir uss anc a la tschertga da terms da cunfin dad avant pli che 100 onns, pudess’ins sa dumandar. Ussa, che tuttas duas vischnancas èn fusiunadas e fan part da la pli gronda vischnanca da la Svizra. Ozendì, ch’ins emprova plitost da dismetter cunfins enstagl da’ls crear. Nagina tema, nus na vulain betg schliar la fusiun e daventar puspè ina enclava sco enfin il 1803. Independenza totala per Tarasp? Na na, quai betg. Betg anc. Ma per cas ch’igl avess da vegnir adaquella, na faschessi segir betg donn dad esser preparà – ins na sa mai…

Nus ans vain dimena mess en viadi en direcziun Piz Nair, traversond gravas, strivlas da naiv marscha ed ina pluna spundas stippas. Spundas fitg stippas. Spundas uschè stippas che jau sent anc adina il barba-giat en ils ventrigls cun scriver questa columna.

E suenter che nus avain surmuntà spundas e vals e costas e fils e crestas e tut l’anatomia da las muntognas, essan nus rivads tar il term numer in. In crappun quasi entasum la Val Sampuoir, gulivischem sut il Piz Nair. Sin ina vart è entaglià in «A», daspera in «X» (quest marchescha il stgazi da pirats che sto esser zuppà insanua en vischinanza), lura anc ina frizza tut a dretg si (vers il Piz Nair, u vers Dieu?), e sin l’autra vart digl crap, in bel «T». E lura anc l’annada: 1894. Jau stoss admetter, da pensar che quest crap –che ha dal rest circa la dimensiun dad in Fiat 500 – stat gia dapli che 120 onns en quest lieu, ma dat schon in zic pel-giaglina.

Tge che quel ha tut vis e passantà? Lavinas, bovas, malauras, massas da muntaneras, selvaschina, chatschaders. Ed uss era anc ina studenta ed in pensiunari, armads cun in barschun d’atschal e colur cotschen-tomata per rinfrestgar ils simbols sin la grippa. I ma para, sco sche jau udiss da lunsch davent la vusch da Linard Bardill: «…Eu sun e stun e nu bandun, eu nu dun loc, poust vaira…»

Mathias e jau na dain era betg loc. Era betg cur che nus faschain girs e girs tras spessaglia da zundrins a la tschertga dal crap numero dus. Jau n’hai anc mai dà bada quant svelt ch’il temp passa durant ch’ins sfugata en crusch ed a travers tras il bostgam, ma ina mes’ura svanescha be sco nagut. Ma sco ditg, Mathias e jau na cedin betg.

A nus separan bunamain tschuncanta onns da vegliadetgna, ma tge che collia nus è il segn dal zodiac Taur ed ina gronda perseveranza. Tscherta glieud schess forsa era che nus essan in zichel chaus dirs (oramai tipics da Tarasp), ma i dovra era da quella glieud. Insatgi auter na vess forsa betg passantà in di entir cun charta da geografia enta maun sut in sulegl nunmisericordaivel be per tschertgar ils veders cunfins da noss perdavants – ed era noss agens. A mintgin ses hobis, navaira?

Dal rest, quel di avain nus alura chattà mo tschintg da diesch terms. L’aventura ha damai pir entschet…

_{El Berndo è studenta d’etnologia e rumantsch a l’Universitad da Turitg. Durant ses temp liber è ella savens en gir insanua en la natira – betg adina cun colur e penel.}

Viadis in America: Migraziun da Taraspins a Dubuque, Iowa – Raquints, chartas ed algordanzas da migrants e lur descendents

Prelecziun: rumantschs in viadi, semester da prümavaira 2022

Quist essai less dar üna survista in plüs aspets da la migraziun dals Taraspins a Dubuque. Davo üna cuorta introducziun sur da la cità da Dubuque ed üna survista dal movimaint da migraziun dals Svizers, ed impustüt ils Grischunais, vegnan descrits motivs e destins dad emigrants da Tarasp a man da duos exaimpels concrets. Las experienzas da lur viadis e vita in America vegnan agiuntas cun raquints da descendents cha Susanna Fanzun ha ramassà la fin dals ons 1980. A la fin segua üna cuorta discussiun da duos rapports da viadi ed ün raquint retrospectiv da l’emigraziun a Dubuque da Christian Fanzun.

Migraziun da Taraspins a Dubuque, Iowa dal 1880 fin al 1920

Dubuque es üna cità i’l center da l’America, ingio chi cunfineschan ils stadis da Michigan, Iowa ed Illinois. Uriundamaing d’eira il territori il dachasa dals indians Mesquakies. Davo conquistas da Spagnöls, Frances e Canadais, ha ün giuven Franco-Canadais cun nom Julien du Buque fundà dal 1788 la cità chi ha plü tard survgni il nom Dubuque (Fanzun, 33). Du Buque ha scuvert l’existenza da plom i’l terrain da Dubuque, e la cità es dvantada üna cità da minas. William E. Wilkie descriva la feivra da plom sco seguaint: «The early settlement at Dubuque’s Mines, officially named Dubuque in 1834, was basically a fragmented mining camp, spread over the whole area from the Catfish Creek to the Little Maquoketa River to the north. After the initial rush of 1833, the influx of miners in 1834 was very slow. Many earlier arrivals left, disappointed.» (Wilkie 1987, 143). Pac plü tard sun rivats ils prüms Svizers a Dubuque, attrats tras las nouvas lingias da viafier s-chaffidas dürant la feivra d’or in California, chi manaivan sper Dubuque via. «Fingià als 7 da mai dal 1846 gnit averta a Dubuque üna bierraria Mathias Tschirki da Weisstannen S.G.» (Fanzun, 34). Ils prüms Grischuns chi’s vaivan stabilits da quel temp a Dubuque d’eiran ils frars Johann e Peter Kieni da Tumein. Plü tard han els fundà üna banca commerciala, tras quala els han güdà a blers Grischuns a fundar affars i’ls stadis Iowa, Wisconsin ed Illinois (ibid.). Sper ils Svizers d’eiran migrats impustüt eir Tudais-chs ed Irlandais a Dubuque. Wilkie scriva: «Dubuque became and remained until 1875 the largest city in Iowa. In 1860, 42% of the people in Dubuque county were foreign born. Many of the American born Dubuquers were born in foreign countries, mostly Ireland and the various parts of German speaking Europe.» (1987, 185).

Il movimaint da migraziun – na be da Svizers e Svizras – vain descrit sco üna sort reacziun a chadaina: «I’s dschaiva cha’ls emigrants seguivan ün a tschel, sco ils utschels chi partan in rotschas per l’ester.» (Fanzun 1989). Quist temp da l’era da migraziun dals Taraspins vain descritta da Wilkie sco ün temp dad or a Dubuque (1987, 335). Suvent daiva persunas chi attraivan lur cumpatriots tras lur raquints da la vita a Dubuque. Üna da quellas persunas saja statta il Pader Peter Flury, chi ha passantà trais ons a Dubuque ed haja gnü dürant quel temp ün effet magnetic chi haja attrat a bleras persunas da la  Svizra e dal Grischun da migrar in quista cità. Tanter quels sarà stat eir Engelhard Hemmi, chi vaiva maridà üna duonna da Tarasp, e chi possedaiva üna da las plü grondas farms a Dubuque, ingio ch’el daiva allogi e lavur als emigrants dürant lur prüm temp davo l’arriv in America, fin cha quels as vaivan stabilits i’l pajais. Christian Fanzun, chi d’eira svessa migrà sco giuven a Dubuque, scriva in ün artichel retrospectiv, cha intuorn il 1900 sajan las plü grondas farms, specialmaing quellas cun producziun da lat, tuottas stattas in mans da Grischuns: «Ca. dal 1900 avaiva Dubuque passa 30’000 abitants. Tanter quels eiran ca. 15’000 Tudais-chs, 5000 Svizers ed 800 Grischuns, da quists var 100 da Tarasp, incl. quels chi as nomnaivan Taraspins, sco Deffendi, Hemmi, Telser etc.» (Fanzun, 34).

Destins dals migrants a Dubuque: l’exaimpel da Johann Stecher

Ün dals Taraspins chi sarà gnü motivà dad emigrar a Dubuque tras oters chi d’eiran fingià in America, d’eira Johann Stecher, ün neiv dad Engelhard Hemmi. Johann Stecher es emigrà dal 1887 cun 14 ons insembel cun seis frar Josef a Dubuque, ingio ch’els han pudü cumanzar a lavurar sülla farm da Hemmi (Fanzun 1989). Ils da Tarasp vaivan là l’avantag da pudair cumanzar directamaing a lavurar pro Hemmi, quai chi tils daiva üna tscherta sgürezza e basa d’existenza ch’oters emigrants, chi staivan lavar giò vaschella in hotels e restaurants, nu vaivan forsa in quella maniera.

Sco cha Franz Stecher, ün neiv da Johann Stecher s’algorda, d’eira ün dals scopos principals pella emigraziun da Tarasp la mancanza da lavur e nudritüra: «Da quel temp d’eira quai uschea, chi d’eira fich pac lavur qua, i d’eira grondas famiglias, da ses, set ed eir amo daplü, e lura nu vaivna il guadogn. Cun quistas paurarias pitschnas nu pudaiv’exister üna famiglia da set, ot uffants. I d’eiran sforzats dad ir in pajais esters.» (Fanzun 1989). Eir Franz Stecher e seis frar Josef vaivan amo ses fradgliuns a chasa, e varan decis per quai dad emigrar in America. Scha la vita a Dubuque d’eira però propcha plü buna e plü simpla sco a Tarasp, nu’s lascha adüna eruir. Ils raquints dals migrats a quels chi d’eiran restats a chasa tunaivan suvent fich positivs, ma id es da metter in dumonda scha quai nu vess eir simplamaing pudü esser quai cha’ls confamigliars in patria spettaivan da dudir. Eir Franz Stecher s’algorda in seis raquint dal purtret da l’America co ch’el gniva construi dal temp cha seis barba d’eira emigrà: «Ün spruch chi gniva dit, üna ditta, ch’in America saja be da cleger sü ils raps, e chi cuorra il lat, il megl per strada intuorn. Quai voul dir, per chi chi voul lavurar, quel vain inavant, quel ha be da cleger sü.» (Fanzun 1989). Il mitus dal sömmi American, sco ch’el es cuntschaint eir in oters lös, ha para attrat eir ils da Tarasp. Franz Stecher svessa agiundscha però, cha quai sarà stat ün’exegeraziun e suppuona, cha’ls immigants in America lavuraivan suvent amo daplü sco «qui’oura» per pudair exister. Eir Johann Stecher varà badà quant düra cha la lavur in America d’eira, causa ch’el d’eira tuornà pacs ons plü tard per verer schi nu füss pussibel da restar a Tarasp e fabrichar sü là ün’existenza. Seis neiv suppuona, ch’el haja forsa eir gnü increschantüna da la patria. Las circunstanzas da vita nu’s vaivan intant però neir na megldradas a Tarasp, uschè cha Johann es in seguit darcheu tuornà in America ingio ch’el es dvantà citadin, ha maridà, e gnü desch uffants (Fanzun 1989).

In chartas cha Johann Stecher ha scrit a seis frar Serafin, descriva’l sia vita a Dubuque, ingio ch’el ha fabrichà üna stalla dad 80 peis lungezza e 25 peis largiezza. Dal 1929 as poja leger: «Id es uossa 19 ons cha nus eschan qua sül pajais […] Eu n’ha 25 tocs muvel, quatter chavagls, quattter chuccals, trais giats e bleras mürs. E per tuots n’haja da pisserar.» (Fanzun 1989). Sper üna tscherta superbgia dal possess, as poja eir leger tanter las lingias cha la vita sülla farm a Dubuque nu sarà adüna statta simpla. Plaschair e displaschair d’eiran suvent dastrusch eir pro’ls migrants in America. Uschè scriva Stecher in ün’otra charta a seis frar – ch’el scriva per tudais-ch, sco tuot sias chartas – dad increschantüm pels confamigliars e la patria. El finischa culs pleds: «Entschuldige mein schlechtes Schreiben, denn ich schreibe so selten. Adius, sta bain, wenn du Holz fahren gehst von Zuort, lass mich wissen, dann gehe ich mit.» (Fanzun 1989). Eir schi para d’esser stat il giavüsch da Johann Stecher da tuornar insacura amo üna jada in patria, nu’s ha quel giavüsch plü accumpli. El es mort dal 1962 a Dubuque ed ha relaschà 56 abiadis e 150 bisabiadis (Fanzun, 40). A la fin dals ons 1980 vivaivan amo adüna bundant trais quarts dals abiadis e bisabiadis da Franz ed Otilia Stecher a Dubuque o in vicinanza (Fanzun 1989). Ün dals 56 abiadis es Tom Joseph Stecher, chi ha fat retscherchas sur da seis antenats in Svizra ed es eir stat plüssas jadas a Tarasp, ingio ch’el as sainta fich collià (ibid.).

Chartas e rapports da viadi dals migrants: exaimpels da la famiglia Fanzun

Dürant il temp dad or da Dubuque, riva ün’ulteriura famiglia da Tarasp illa cità, eir ella atratta dals Taraspins chi’s rechattaivan fingià illa regiun. Ils 19 avrigl 1900 es rivà Rudolf Fanzun al port da New York. Seis motiv per emigrar es sumgliant a quel da Johann Stecher, co cha l’abiadi Johann Fanzun s’algorda: «Dal 1900 vaiva Tarasp üna ter gronda populaziun e ter pac lavur, e quai d’eira vairamaing il motiv cha’ls da Tarasp emigraivan, ed uschè eir Rudolf.» (Fanzun 1989). Eir Rudolf Fanzun ha fat adöver da las colliaziuns cun Engelhard Hemmi e sia farm per as stabilir in America. In üna charta a sia duonna scriva’l ün mez on davo seis arriv a Dubuque: «Eu restarà probabelmaing ün on pro Hemmi, e davo less l’hom da mia cusdrina Anna m’ingaschar in üna fabrica da s-charpas. […] Ha nos prà bler fain? Avuonda per las chavras e la bescha? […] Mia lavur esa, da mundscher la bunura e la saira ot fin dudesch vachas. Il rest dal temp lavura sülla prada. Il prüm fain vaina tut aint her. No vain fingià cumanzà cul üerdi. L’ora nu d’eira güsta buna quist’eivna. I ha plovü bler. Bain, uossa stoja schmetter. Chars salüds a Christian, ed a tai, da teis Rudolf Fanzun, chi’t ama.» (Fanzun 1989). Sia duonna, chi’d es restada amo duos ons a Tarasp avant co seguir a seis hom insembel cun lur figl Christian, varà manà dürant quel temp la pauraria da la famiglia. Adonta cha Rudolf para dad avair fat a Dubuque las listessas lavurs sco a chasa a Tarasp, culla differenza ch’el nu d’eira plü svessa patrun d’üna paureria, dimpersè lavuraint, para l’emigraziun dad avair gnü success per la famiglia Fanzun. In üna charta cha Rudolf scriva als 14 gün 1901 a sia duonna, as survaina ün’invista i’ls aspets economics da la migraziun: «Chara Teresa. Eu at tramet quist check da 537 francs, per cha tü possast pajar il Pader Superio. 150 francs dast a Lina, sch’ella ha cumprà la s-chaffa per in stüva. Ma be sch’ella ha cumprà la s-chaffa! Scha tü crajast, fa far üna retschavüta. 5 francs dast a Josefina da Hans Stecher ed a tanta Lisa, per ch’ellas possan cumprar zücher. 5 francs dast lura eir a Christian per seis bel disegn ch’el m’ha tramiss. […]» (Fanzun 1989). Ils scopos perche cha sia duonna e seis figl nu sun gnüts directamaing cun Rudolf in America, nu sun cuntschaints exactamaing. I’s lascha suppuoner, cha’l bap vulaiva il prüm verer co chi’d es la situaziun a Dubuque e stabilir là ün’existenza avant co migrar cun duonna e figl. I para però dad esser stat planisà ouravant, cha sia famiglia til seguiss üna jada. Uschè ha Rudolf Fanzun fat ün on davo ch’el d’eira immigrà la dumonda da dvantar citadin American. In sia charta da dumonda per dvantar citadin as poja tanter oter leger da seis plans pel futur: «[…] Eu nu sun ün anarchist, nu sun neir ün poligamist, ed eu nu craj neir illa pratica da la poligamia. Id es mia intenziun in buna cretta, da dvantar ün citadin dals stadis units da l’America e da restar per adüna qua. […]» (Fanzun 1989). Il plan da restar in America es gnü plü concret, cur cha la duonna Teresa ed il figl Christian, chi vaiva quella jada ündesch ons, sun seguits ün on plü tard a Rudolf Fanzun. Ils Taraspins in America hajan gnü plaschair cur chi rivaivan nouvas migrantas e nouvs migrants da la patria, pervi cha quels savaivan da quintar novitats da la glieud in patria (Fanzun 1989). Eir Teresa e Christian han abità pro’ls Hemmis, avant co far müdada in cità per cha’l figl possa frequentar là la scoula. In üna charta a sia mamma scriva Teresa cuort davo seis arriv a Dubuque: «O, qua füssa tuot uschè bel e bun, scha vus füssat eir qua! Chars salüds a tuots, chars salüds da nus tuots. Scrivai subit e bler! Cun tuot l’amur, vossa figlia Teresa.» (Fanzun 1989). L’increschantüm da la mamma Teresa sarà lura eir statta ün dals motivs principals pel retuorn da la famiglia Fanzun dal 1905, sco cha Johann Fanzun suppuona (ibid.). Davo il retuorn a Tarasp ha la famiglià fabrichà sü là ün’existenza, ma listess es adüna restà il giavüsch da Christian Fanzun da tuornar amo üna jada a Dubuque. Sco eir pro Johann Stecher nu’s ha quel giavüsch però mai accumpli. Per blers emigrants chi d’eiran tuornats in patria nu d’eira suvent na plü pussibel da tuornar in America, sco cha eir ils emigrants in America pudaivan d’inrar tuornar in patria be per far üna visita. Ils scopos d’eiran pel solit economics, causa cha viagiar d’eira char.

Rapports da viadi

In duos chartas da la famiglia Fanzun, üna da Teresa a sia mamma a Tarasp, ed üna da Christian a sia magistra a Dubuque, as poja leger da lur experienzas da viadi. Sco blers emigrants da quel temp, sun els viagiats cun bastimaints dal port da Le Havre a New York. Il viadi da New York a Dubuque han els fat cul tren, ed i’s lascha suppuoner ch’eir il viadi tanter Le Havre e Paris e Paris e Basilea saja gnü fat cul tren, eir scha quai nu vain manzunà explicitamaing illas chartas. Il viadi da Basilea a New York ha dürà ot dis, ed il viadi da New York a Dubuque para dad avair dürà ulteriurs tschinch dis. Il retuorn, chi vain descrit quista jada dal figl Christian, para dad avair dürà tuot in tuot 16 dis. Intant cha Teresa scriva a sia mamma in ün möd fich positiv e rapportescha dafatta dal mal da mar dal figl in ün tun bod umoristic, ha la charta da Christian invezza eir ün aspet educativ. In seis raquint as vegna a savair, cha la famiglia para d’avair cumbinà il retuorn cun excursiuns d’aspet turistic illa cità da Paris insembel cun üna cumpagnia da viadi chi nu’s lascha eruir our da la charta. L’aspet turistic para insolit per ün rapport da viadi da migraziun, cun quai ch’el dà al raquint la taimpra d’ün viadi da giodimaint, invezza d’ün retuorn stantus illa patria sco chi til as spettess da migrants chi «ston» tuornar in patria. Il fat cha la famiglia Fanzun es statta abla da far quai, lascha suppuoner cha lur vita a Dubuque saja statta da success economic ed haja tras quai pussibiltà da prolungar il viadi a chasa cun ün cuort sogiuorn a Paris. Eir in Svizra han els fat plüssas fermativas dürant lur viadi inavo a Tarasp. Uschè han els pernottà al Limmathof a Turich ed han visità la Madonna ad Einsiedeln. La descripziun dal viadi descriva in möd bod neutral il cumgià da Dubuque ed il arriv a Tarasp. I nu’s chatta infuormaziuns chi tradissan cha’l cumgià da Dubuque saja stat greiv pel giuven da 17 ons, chi ha passantà tuot seis ons da teenager in America. Eir il retuorn in patria nu vain descrit cun gronds sentimaints da plaschair pro’l giuven migrant svessa, be la nona chi vain manzunada d’eira «fich cuntainta» da pudair verer darcheu seis abiadi. El invezza para dad avair gnü il plü grond plaschair da tuornar illas muntognas, sco chi’s po leger a la fin da la charta. Quia as chatta il topos da la terra da la patria cul bun ajer alpin chi dà forza al giuven sco ch’el nu tilla ha gnü a l’ester: «Las prümas eivnas vaiva da far avuonda cul ir in muntogna. Eu am saint uschè ferm ch’eu pudess coppar ün büffel.» (Fanzun 1989).

Dubuque in retrospectiva

Christian Fanzun, chi nun es mai plü tuornà a Dubuque davo il retuorn a Tarasp dal 1905, ha scrit ün pêr ons plü tard ün artichel sur dals migrants a Dubuque. L’artichel, chi d’eira previs da gnir publichà i’l Chalender Ladin, nun es datà, ma i’s lascha suppuoner ch’el sarà gnü scrit intuorn la mità dal 20avel tschientiner. Il public da böt da l’artichel sarà statta la populaziun da Tarasp ed ils ulteriurs cumüns in Engiadina, quai chi’s vezza vi da las traducziuns rumantschas da noms da lös inglais e referenzas e conguals cun lös a Tarasp ed in Engiadina. Uschè scriva Fanzun per exaimpel: ««Il ‘Big Trail’, il ‘Truoi Grand’ gniva dad Ohio e manaiva vers saira passand per Dubuque. Ils colonists grischuns chi as rechattaivan là da quel temp gnittan grands e possedaints a pêr ed a pass cul svilup ed il cresch da la cità e contuorns.» (Fanzun, 35). In ün oter exaimpel tradüa el noms dad Americans Indigens; «‘Black Eagle’ (aglia naira) […] ‘Big Bull’ (tor grand)» (Fanzun, 35). Quistas traducziuns dessan servir a sias lecturas e seis lecturs per incleger ils noms inglais, uschè cha Fanzun farà quint cha seis public nu discuorra inglais. Ün oter exaimpel ha d’üna vart l’istessa funcziun da traducziun, da l’otra vart po quist cas eir esser ün möd da render plü accessibel ils purtrets dals lös ch’el descriva cun tils congualar directamaing cun lös existents, sco per exaimpel quia cul nom Plan da Funtannas chi dà eir in duos lös a Tarasp: «Na lontan da Dubuque as rechatta la cità da Springfield (Plan da Funtanas), daspö 1837 la chapitala dal stadi d’Illinois.» (Fanzun, 36).

In oters exaimpels dal artichel conguala Fanzun directamaing ils lös da Dubuque cun lös in Engiadina, sco chi’d es gnü fat eir dad oters emigrants e viandants. Impustüt interessant pro’ls exaimpels seguaints es, co cha Fanzun relativescha ils munts da Dubuque, chi saran stats munts per quel cuntuorn, cun tils descriver sco muots per seis public Svizer, causa cha in relaziun cullas muntognas da la patria saran ils munts da Dubuque propcha stats be muots: «A la riva dal Mississippi, vers Kimbala Parc, as rechatta ün munt, resp. muot cun grandas paraids da grippa ‘Eagle Point’ o Sass Falcun sco a Tarasp.» (Fanzun, 35). La traducziun dal Sass Falcun sco a Tarasp es ün ulteriur bel exaimpel d’üna referenza ad ün lö da la patria. Üna tala as chatta eir in quista descripziun d’ün bain d’ün ulteriur emigrant Svizer: «Nus savain cha il terrain da Dubuque cuntegna dapertuot bler plom. Sün ün vast territori cun ün munt (resp. grand muot), nu d’eira que pussibel da tgnair muvel sur an. Quel gniva infettà cul temp d’üna malatia sumgliainta a quella cha’l muvel in S-charl survgniva, sch’el gniva tgnü là massa lönch. In quel contuorn avaiva be ün farmer ün grand bain cun passa 500 tocs muvel giuven, l’unic elevatur da muvel in quels contuorns. Que eira Andreas Flütsch da St. Antönien in Partens.» (Fanzun, 35). I’s po suppuoner cha la malatia dal muvel in S-charl varà eir gnü da chefar cullas substanzas da las minieras, sco il plom da Dubuque.

In duos ultims exaimpels as laschan amo analisar aspets linguistics, resp. influenzas dal inglais i’l artichel da Christian Fanzun. Illa descripziun seguainta, scriva Fanzun da la «cuort», ch’el douvra plücofacil per descriver il «tribunal», chi ha nom per inglais «court»: «A Dubuque, in vicinanza da la cuort superiura e districtuala, as rechattaiva l’hotel Saint Georges. Seis proprietari d’eira Georg Casutt da Falera sper Glion.» (Fanzun, 36). Eir i’l möd da scriver il nom «Georg Casutt» as  vezza influenzas dal temp cha l’autur ha passantà in America, nempe cur ch’el scriva in üna seguonda part sur da Casutt: «Il restorant da George Casutt a Dubuque d’eira adüna fich bain frequentà, eir sch’el d’eira ün pa lontan dal center da la cità. Seis cliaints d’eiran in prüma lingia ils blers Grischuns e Svizzers, ma eir divers Tudais-chs. Casutt faiva amo bacharia a la moda da la Surselva, insalaiva,  fümantaiva e sechantaiva salsizs, panzetta e dschambuns, ma eir puolpas, ca. sco nos ami Gian Grass sül Fuorn!» (Fanzun, 37). Quia ha el fat adöver dal möd da scriver «George» sco ch’el vain pronunzchà in inglais, quai chi lascha suppuoner cha’ls noms dals migrants in America saran gnüts pronunzchats per part in möd rumantsch, per part però eir in möd inglais.

Conclusiun

La migraziun dals Taraspins in America d’eira motivada sco ils movimaints da migraziun da bleras otras regiuns, tras la mancanza da lavur e nudritüra per exister i’l lö uriund e sustgnüda dal sömmi american d’üna megldra vita da tschella vart dal mar atlantic. Interessant pro la migraziun dals Taraspins es però, cha diversas da las fin tschient persunas chi’s rechattaivan a Dubuque sun tuornadas per part darcheu davo pacs ons in patria, saja quai pervi cha la situaziun da viver a Dubuque nu d’eira listess na uschè buna sco aspettada, o causa chi daiva listess la pussibiltà da’s stabilir darcheu a Tarasp. Oters sun restats ed han fat part ad üna cumünanza da Taraspins, Grischunais e Svizers i’l exteriur chi’s univan in clubs e societats, sco cha Susanna Fanzun manzuna illa «Scuntrada»: «Ils Svizers a Dubque vaivan fundà clubs e societats. Ils prüms d’avuost organisaivan els in occasiun da la festa naziunala grondas festas cun discuors patriotics, i gniva chantada l’imna naziunala, quintà da la patria lontana, ballà e mangià» (1989).

Scha la qualità da viver a Dubuque d’eira propcha uschè superiura a quella in patria, nu’s lascha adüna eruir. I pudess eir esser, cha persunas emigradas imbellivan lur rapports dal pajais ester per nu stuvair admetter cha la vita d’eira düra eir a l’ester, e/o per cha las persunas a chasa nu’s fetschan pissers per lur glieud our’d pajais. Chartas a la parantella a chasa tunan suvent positiv, han però eir adüna darcheu aspets d’increschantüm. Uschè as lascha suppuoner, cha plaschair e displaschair saran stats suvent fich dastrusch illa vita dals emigrants. Lur rapports da viadi e las chartas cun raps chi gnivan da l’America demuossan però, ch’ün o tschel emigrant varà schon chattà sia furtüna a Dubuque.

Las restanzas dals Taraspins as chatta fin hozindi sül sunteri da Dubuque, ingio chi sun sepulits tschients dals descendents dals emigrants da la Svizra, ed eir lur istorgias ed aventüras vivan inavant i’ls raquints da lur descendents in patria. Cun lur istorgias e chartas han els contribui lur part a l’istorgia da la migraziun da rumantschas e rumantschs.

Funtanas

Fanzun, Christian. «Da temps passats: Engiadinais illa colonia grischuna a Dubuque, Jowa USA». [artichel dal possess privat da Susanna Fanzun]

Fanzun, Susanna. 1989. «Scuntrada: Taraspins in America» [cassetta dal possess privat da Susanna Fanzun]

Wilkie, William E. 1987. DUBUQUE on the Mississippi 1788-1988. Dubuque, Iowa: Loras College Press.

November

Ah, quist es massa fraid. Amo ün zich plü chod…hai uschè esa bun. In che cudesch d’eira quai cha la protagonista as mettaiva suot la duscha bugliainta fin ch’ella d’eira cotta sco ün giamber? Sco scha l’aua choda pudess lavar il corp eir da dadaint oura. Sco üna dialisa, be da l’orma o uschè. Quels uders da plastic transparent vi da la maschina chi guarda oura ün pa sco ün radio vegl. Il sang chi vegn schmachà tras las bavroulas. La foura aint il culöz da bap. Tic, tic, tic. L’uder as doza ün zich cun mincha bat dal cour. Las sours da dialisa. La saira davo, in let. Cur ch’eu n’ha decis da müdar il tema da la lavur da matura. Che surleivg. Intschertezza però eir. Mamma vegn sü da s-chala. Eu quint da la decisiun. N’haja cridà? Bap in sezzas sün let. No vezzain be la rain. Üna chamischöla grischa. Bratscha brüna. …and boarded a plane. Touch down in the land of the Delta Blues, in the middle of the pouring rain…

Che d’eira quai, dal 2016? Hai, sto bod esser, scha’l chastè es gnü vendü eir là. In marz. Lura ha bap vivü davo vairamaing be amo ün on e mez. I para plü lung. Dr. Vincenz disch chi’s possa viver amo var desch ons cun CAPD. Be nö plü transplantar. Il cour es sco üna maschina da lavar ruotta. Ils ranuogls nu pon portar giò daplü altschiva giò’n schler scha la maschina nun es ferma avuonda per tilla lavar. Amo vainch pertschient prestaziun. O d’eira be ot a la fin? Quels fuonds da linoleum verd s-chür. Pro la cafeteria d’eirna gelgs. Nefrologia. Aint dal piertan ed a schnestra. Forsa d’eira quai eir naïv da mai. Forsa nun hana mai dit a mai quant mal chi sta. Na, nö forsa. Ter sgüra. …and I was walking in Memphis. Walking with my feet ten feet off of Beale. Walking in Memphis. But do I really feel the way I feel…

Meis mantel da dudesch francs. Vairamaing d’eira massa fraid be per quel. Be duos büttels nairs sülla lana blau s-chüra. Ils peis vaivan il plü fraid. Il prüm giaiva amo. In baselgia d’eira craja s-chodà.  La glera suot la naiv. Il scruoschir dals pass sülla naiv. I d’eira gnü adüna plü fraid da suot sü. Quel homet vegl chi vaiva sventulà la bindera sco ultim salüd. N’haja cridà? Eu nu n’ha ingüna chapütscha. Ajer dschet vi dal schal.

Che d’eira quai insomma, d’eira quai la società da tregants? Vairamaing d’eira quai amo bel. Sco per ün president. Eir las fluors. Alch orandsch. Rösas, craja. D’ingionder gnaràn las rösas chi’s cumpra in november? La branclada da duonn’Annetta. E tschellas magistras d’eiran eir tuottas là. Chi varà dat scoula quella davomezdi? Mardi a las duos. La salaschada davant porta baselgia. Martin disch, cha quel mumaint cur chi til laschan giò aint la terra saja il plü dür. A mai nu para. Duos suas grossas. Sco quellas in sala da gimnastica. Eu nu sun mai rivada da rampignar sü. Bap in sezzas sün let. No vezzain be la rain. Üna chamischöla grischa. Bratscha brüna.  …by now you’ve seen it all, so relax now and recall, all your stories, forever, and ever….

Sun eu ida cul auto? Eu craj bod. Ah na, forsa eir na. No vaivan parcà vis-a-vis dal restorant. D’eiran tschels fingià quaint? Na, bap d’eira gnü plü tard. Nona sezza dasper mai. Mamma da tschella vart da la maisa. Bap süsom maisa, sper mai e mamma. La blusa verd clera. Glatsch. Eu lasch tastar a nona cun seis cudschin. Ella ha gust cur chi’s discuorra Livignasc. Bap ria. Voust gnir sü cun mai? Ma na, no stain amo ir pella tuorta. A hai cler. Eu vess stuvü ir cun el. Id es bell’ora. No dschain chau e passain a schnestra. Bap passa a dretta. Eu davovart aint l’auto, culla tuorta sün bratsch. Mamma fa üna fotografia da mai davant garascha. Chotschas da trainer grischas massa grondas. Il natel. Il svagliarin nu schmetta da sglingir. Mamma cloma. Bap in sezzas sün let. No vezzain be la rain. Üna chamischöla grischa. Bratscha brüna. Eu nu sa plü che numer chi’d es l’ambulanza e chenün ils pumpiers. La duonna al telefon nu’m inclegia. Ha, ha, ha, ha stayin’alive, stayin’alive. Il cuors da prüm agüd giò’n chasa da scoula da Scuol. Eu nu riv da güdar. Ün, duos, trais, quatter, ün, duos, trais, quatter.  Mamma telefona. Eternitats. Batterdögls. I sglingia. Eu cuor. Ils lavuraints da cumün. Lüzza disch chi nu saja da dar sü la spranza. I sglingia. La vaschina. Eu sbraj. I sglingia. Eu nu n’ha dudi la sirena. Martin disch ch’el haja vis a passar l’ambulanza. Sü ed a schnestra aint da porta. Gualiv oura. Aua dscheta. Il terz chaschuot suot la platta. Röteli. Ulrica am tegna. Piep piep piep. Mamma sbraja. Quel sbraj am va tras pel ed ossa. La doctressa guarda oura pac plü veglia sco eu. Plücofacil nu d’eira’la doctressa. Van sours d’amalats eir cull’ambulanza? Chavels blonds vaiv’la. Pulizists. Da quels chantunals. Docter Bardola nun es a Scuol. El riva pür d’saira tard. Eu telefon a nona Susanna. Inchün ha da sdir giò la festa. Inchün ha da far a savair a la musica. Id es da desdir l’abunamaint da la Swisscom. Nona Elsa vegn nan. El ha tschernü il di da nona, disch mamma. Eu nu sa quant cha nona inclegia. Röteli. Marina vegn. Ils pulizists ston spettar. Eu fetsch cafe. Quietezza. Martin vegn. El voul dar il man per condolar. Eu dun üna branclada. Tuots sun qua. Tuots sun davent. Tè d’orandschas.

Eternitats. Bardola es qua. Ün fögl sün maisa da chadafö. Strimer ha manà il vaschè.

Eu nu less verer co chi til portan giò da s-chala. Cumgià. Plattas da fuond da terra cotta. Cornas da tschiervi. Röteli. Dadourvart esa s-chür. Avant d’eira amo nüvel cotschen. Eu nu less dormir. Eu nu riv. …oh now goodness knows, you might have done better. But then heaven knows, you might have done worse. If you lit up the occasional candle, you’re allowed the occasional curse…

Bap in sezzas sün let. No vezzain be la rain. Üna chamischöla grischa. Bratscha brüna. Mia dainta es tuot sgruflignada. Planet saraja da serrar giò l’aua. Üna savur dutscha. Vapur. I bruscha aint il ögls. Larmas.

amischöla grischa. Bratscha brüna. Mia dainta es tuot sgruflignada. Planet saraja da serrar giò l’aua. Üna savur dutscha. Vapur. I bruscha aint il ögls. Larmas.